مطالعه تطبیـقی تزیینات و مصالـح آن در مناره های مساجـد کهـن هنـد و ایـران*

نقوش و تزیینات در هنر ملل مختلف، گاه به صورت پیچیده، پرکار و ظریف و گاه ساده و کم کار، با کیفیت، کمیت و مصالح مختلف، در ترکیب بندی های متفاوت ارائه می شود که در قالب نقوش حیوانی، انسانی، گیاهی، هندسی، تجریدی و خطوط تزیینی قابل بررسی است. در دوران اسلامی نقوش تزیینی و ترکیب بندی آن ها جایگاه ویژه ای یافته و به جهت منع تصاویر انسان و حیوان، نقوش هندسی و گیاهی، رشد و تنوع چشمگیری داشته اند، که در آثار هنری مختلف چون: معماری، کتاب آرایی، سفالگری، فلزکاری و پارچه بافی و غیره  نمود پیدا می کند . تزیینات معماری خصوصاً مساجد از بارزترین آثار تزیینی دوران اسلامی است، که شامل: مناره، گنبد، سردر، ایوان و ... می شود. هر یک از این عناصر دارای جنبه های خاصی است که معمولاً در سرزمین های مختلف اسلامی با ویژگی های منطقه ای ارائه می شود و بدیهی است که تأثیرات مناطق مجاور موجب پیدایش هنرهای ترکیبی نیز می شود. به گونه ای که تزیینات بومی با عناصر وارداتی ترکیب شده و شیوه جدیدی به وجود می آورند. شبه قاره هند در دوران اسلامی، با تأثیرپذیری از ایران، تزیینات ترکیبی هندی ـ ایرانی و سبک ویژه ای آفریده است. این نوشتار سعی دارد به بررسی تطبیقی تزیینات مناره های1 مساجد کهن هند و ایران که از لحاظ تاریخی مطابقت دارد، بپردازد تا از این طریق پاسخگوی سؤالات پژوهش باشد. آیا تزیینات مناره های دوره اسلامی هند و ایران اصالت بومی و محلی دارد؟ ازآنجاکه این دو سرزمین همسایه بوده و تبادلاتی با هم داشته اند، این ارتباطات موجب الگوگیری سرزمین ها از همدیگر شده است؟ فرضیه نوشتار مبنی بر این است که بخش عمده الگوی تزیینات مناره ها و مصالح آن ها در مساجد کهن هند و ایران الگوهای بومی و محلی دارد. روش تحقیق : مقایسه ای و استنتاجی است که بر پایه اطلاعات کتابخانه ای و مشاهدات عینی صورت گرفته است. در روند پژوهش نمونه هایی از مناره در مساجد هند (مسجد قوت الاسلام، مسجد جامع احمدآباد و مسجد جامع دهلی) به جهت تزیینات و مصالح با سه نمونه از مناره های ایران (مسجد ساوه، مسجد جامع گوهرشاد و مسجد جامع اصفهان) مقایسه و بررسی شده است. نتیجه نهایی مبنی بر این است که تزیینات، نقوش و مصالح در هر دو سرزمین، بومی و محلی بوده که به تدریج تحت تأثیر باورهای اسلامی پالایش شده است. تزیینات مساجد هند در مناره و سایر بخش ها، ترکیبی از تزیینات هندی و ایرانی است.